Prof. dr hab. Henryk Gapski
BOŻOGROBCY W POLSCE
Krótki zarys dziejów i stan obecny*⁾

*⁾  Artykuł poniższy zostal napisany w 1996 roku

I. Nazwa Zakonu

Nazwa Bożogrobcy odnosi się do dwu spokrewnionych lecz całkowicie oddzielnych zakonów. Oba wywodzą, się z Jerozolimy czasów wypraw krzyżowych. Pierwszy z nich był zakonem kanoników - osób duchownych, żyjących według reguły św. Augustyna i obsługiwał Bazylikę Grobu Chrystusa stanowiąc kapitułę Patriarchy Jerozolimskiego. Drugi był świeckim zakonem rycerskim powołanym dla zapewnienia bezpieczeństwa w sanktuariach Ziemi Świętej i ochrony udających się tam pielgrzymów. Kanonicy szybko otrzymali sformalizowaną strukturę zakonną i nazwę Canonici Regulares Custodes Sanctissimi Sepulchri Hierosolymitani - Kanonicy Regularni Stróże Świętego Grobu Jerozolimskiego. Zakon rycerski - Ordo Equestris stanowił bardziej luźną organizację, zaś w swoich początkach przypominał bardziej bractwo niż sformalizowany i jednolity zakon. Źródła historyczne na oświetlenie początków zakonu są nikłe, lecz na tyle wyraźne, by móc się doszukać licznych rycerzy w służbie Grobu Świętego - in servitute Sancti Sepulchri. To właśnie owi Milites Sancti Sepulchri czy też Fratres Cruciferi Dominici Sepulchri Hierosolymitani są rycerzami Bożogrobcami, którzy stanowią ciągłość dla dzisiejszego Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie - Ordo Equestris Sancti Sepulchri Hierosolymitani.

II. Początki w Jerozolimie

Palestyna z Jerozolimą stanowią kolebkę chrześcijaństwa. Są ziemską Ojczyzną Chrystusa. To właśnie dlatego jest to Ziemia Święta, ziemia naznaczona największymi świętościami chrześcijan: Nazaretem, Betlejem i Jerozolimą z Wieczernikiem, Kalwarią i Grobem Jezusa. Przez wieki dążyły tam rzesze pielgrzymów, by "podjąć gorące modlitwy i wzmóc dobre dzieła". Nie była to jednak ziemia zaznająca pokoju. Kolejni zdobywcy tych ziem wprowadzali swoje porządki, często ogniem i mieczem prześladując miejscowych wyznawców Chrystusa. Arabowie, którzy od VII wieku zaczęli przejmować kontrolę nad światem śródziemnomorskim, opanowali również Palestynę. W roku 637 Jerozolima przeszła pod panowanie tolerancyjnego kalifa Omara, pogromcy wojsk bizantyjskich. Następcy kalifa kontynuowali jego linię polityczną i chrześcijanie przez długie lata zaznawali spokoju. Sanktuaria żyły pełnią modlitw, a z Europy przybywały w trudzie, lecz bez większych przeszkód liczne pielgrzymki. Sytuacja zmieniła się, kiedy władzę w Palestynie przejęli Fatymidzi z Egiptu, którzy rozpoczęli prześladowanie chrześcijan. W 1009 roku zburzono Bazylikę Grobu Bożego, a wyznawcy Jezusa dla ratowania życia szli na wygnanie, bądź zapierali się wiary. Po 1020 roku prześladowania ustały i Jerozolima ponownie zaludniła się chrześcijańskimi pielgrzymami. Dla wygody pielgrzymów, jeszcze w XI wieku, powstały trzy sławne hospicja: jedno ufundowane przez króla Węgier Stefana, późniejszego świętego, drugie założyli pielgrzymi niemieccy, zaś trzecie powstało staraniem Amalfitańczyków - Włochów z Amalfii i nosiło nazwę Santa Maria Latina. Chrześcijanie otrzymali pozwolenie na utworzenie nawet własnej dzielnicy, która rozciągała się wokół Bazyliki Grobu Świętego. Wkrótce nastąpiły jednak nowe prześladowania. Tym razem sprawcami ich byli nowi najeźdźcy tych ziem Turcy Seldżuccy. Ten krańcowo niekorzystny dla chrześcijan stan rzeczy i całkowita niemoc cesarzy Bizancjum, którzy nie potrafili przeciwstawić się nowym barbarzyńcom, dały początek epoce Krucjat.

Na wezwanie Kościoła rycerstwo Europy ruszyło, aby zbrojnie odebrać najświętsze ze świętych miejsc Palestyny - Grób Chrystusa. W dniu 15 lipca 1099 zdobyto Jerozolimę. Na opanowanych zbrojnie ziemiach utworzono królestwo łacińskie, które w kolejnych latach umocniło swoje władanie na całym śródziemnomorskim wybrzeżu Syrii i Palestyny. Pobudowano tam liczne zamki i fortece. Dzieło Europejczyków okazało się jednak nietrwałe. Muzułmanie nie dali za wygrana i w 1187 roku pod wodzą Saladyna w wielkiej bitwie pod Hattin rozgromili wojska chrześcijańskie i ponownie opanowali Jerozolimę. Z pomocą szły kolejne wyprawy krzyżowe. Poprawiało to nieco sytuację chrześcijańskich władców tych ziem, lecz na krótko. Ostatecznie Królestwo Jerozolimskie przestało istnieć w 1291 roku po zdobyciu przez muzułmanów Akki. Większość chrześcijańskich obrońców twierdzy padła w walce, tylko nielicznym udało się okrętami ewakuować na Cypr. Odtąd wyspa ta stała się najbardziej ku wschodowi wysuniętym bastionem chrześcijańskiej Europy.

Jerozolima okresu wypraw krzyżowych stała się kolebką nowych zakonów Kościoła katolickiego. Wyrosły tam, tak wiele znaczące dla cywilizacji chrześcijańskiej zakony rycerskie, szpitalnicze i kanonicze.

Bardzo wcześnie, zaraz po opanowaniu przez krzyżowców Jerozolimy, przy odnowionym przez pierwszego władcę Królestwa łacińskiego Godfryda z Bouillon sanktuarium Grobu Chrystusa uformowała się grupa zakonników, która w 1114 roku przyjęła regułę św. Augustyna. Historycy przyjmują, że w początkach składała się ona z osób duchownych i świeckich rycerzy. Duchowni, zwani Canonici Regulares Custodes Sanctissimi Sepulchri Hierosolymitani używali czarnego odzienia, na którym widniał podwójny krzyż patriarszy koloru czerwonego. Zakon otrzymał zatwierdzenia papieskie w latach 1122-1143. W Ziemi Świętej utworzyli kongregację obejmującą 7 klasztorów; zakładali swoje klasztory także w krajach europejskich. Pierwszym ich domem w Europie był podkrakowski Miechów. Po upadku Królestwa Jerozolimskiego główna ich siedziba znajdowała się w Perugii w północnych Włoszech. Grupa rycerzy nosząca białe odzienie z czerwonym pięciokrzyżem Godfryda z Bouillon czyli krzyżem jerozolimskim zwana Fratres Cruciferi Dominici Sepulchri Hierosolymitani posługiwała zbrojnie w miejscach świętych. Stała się ona z czasem oddzielnym zakonem rycerskim. Zakon stracił jednak na znaczeniu po upadku Akki. W Europie odnowił się on w 1304 roku, ale jego organizacja przypominała bardziej bractwo niż zakon. Do właściwej struktury zakonu rycerskiego został przywrócony w drugiej połowie XIX wieku.

Sławnymi z czasem stały się inne zakony rycerskie: Templariusze, Joannici i Krzyżacy. Braci Świątyni czyli Templariuszy założył w 1118 roku rycerz z Szampanii Hugon z Payens jako bractwo rycerskie dla ochrony pielgrzymów. W 1128 roku otrzymali papieskie zatwierdzenie swojej reguły jako zakon rycerski. Szybko zyskali na znaczeniu w Europie, szczególnie we Francji. Na ziemiach polskich pojawili się na początku XIII wieku. Zakon został skasowany w 1314 roku.
Joannici - Zakon Rycerski Świętego Jana Chrzciciela Szpitala Jerozolimskiego, zwani też od swych późniejszych siedzib kawalerami rodyjskimi i kawalerami maltańskimi -maltańczykarni, wyrośli z bractwa szpitalnego jednego z najstarszych hospicjów pielgrzymich w Jerozolimie, pod wezwaniem św. Jana. Jako zakon zostali zatwierdzeni przez papieża Paschalisa w 1113 roku. Do Polski sprowadził ich książę sandomierski Henryk i osadził w 1166 roku w Zagościu. Reformowany w zmiennych kolejach losu zakon działa do dnia dzisiejszego. W 1993 roku liczył około 10 tys. członków.

Krzyżacy - Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, powstał z bractwa obsługującego hospicjum niemieckie w Jerozolimie. W formalny zakon przekształcili się w 1198 roku, mieli już wówczas swoje domy w Europie. Swoją właściwą potęgę - potężne państwo zakonne zbudowali nad Bałtykiem ze stolicą w Malborku. Zakon w Prusach sekularyzował się 10 kwietnia 1525 roku. Przetrwał jednak w krajach niemieckich i istnieje do dnia dzisiejszego. Obecnie ma dwie gałęzie: kanonicza męska i żeńska oraz świecka kawalerów.

Po upadku Akki Palestyna na ponad dwa wieki przeszła w władanie Mameluków, władców Egiptu. Życie chrześcijan w Ziemi Świętej toczyło się ze zmiennym szczęściem, okresy względnej tolerancji przeplatały się z prześladowaniami. Ważnym wydarzeniem był powrót z początkiem XIV wieku do Świętych Miejsc Jerozolimy franciszkanów. Dzięki zabiegom pary królewskiej z Neapolu, króla Roberta i jego żony Sancji bracia mniejsi zakładają klasztor na górze Syjon, na miejscu Wieczernika i otrzymują obok innych wyznań chrześcijańskich - jako przedstawiciele katolików, prawo odprawiania nabożeństw w bazylice Grobu Świętego. Papież Klemens VI w 1342 potwierdza prawa franciszkanów, tworząc tym samym prawne podstawy istnienia Kustodii Ziemi Świętej. Do 1434 zarządzana była przez franciszkanów konwentualnych, po tym zaś czasie przez franciszkanów obserwantów w Polsce zwanych bernardynami. W przeciągu XV wieku franciszkanie w sposób pokojowy objęli w posiadanie znajdujące się w obrębie Bazyliki kaplice Grobu, kaplice Kalwarii oraz kryptę Znalezienia Krzyża.

Z początkiem XVI wieku zmieniło się władztwo Palestyny. Przeszła ona na cztery wieki (1517-1917) w posiadanie tureckie. Okres ten nazywany jest także "okresem tzw. kwestii Miejsc Świętych". Wspólnoty prawosławnej Grecji wykorzystały fakt, że należały do poddanych imperium tureckiego i zaczęły zakładać w Ziemi Świętej swoje kościoły i klasztory. Prawosławni podjęli też zabiegi - ukazując franciszkanów jako cudzoziemskich uzurpatorów i nieprzyjaciół państwa ottomańskiego - w celu przejęcia Miejsc Świętych. Bracia mniejsi tracą prawa do poszczególnych miejsc w bazylice Grobu w Jerozolimie i bazylice Narodzenia w Betlejem. Nie odchodzą jednak z Ziemi Świętej i pomału obejmują inne sanktuaria. Od 1757 roku w Bazylice Grobu Pańskiego, a od 1853 roku w Bazylice Narodzenia Pańskiego obowiązuje status quo, na mocy którego franciszkanie sprawują liturgię w określonym miejscu i określonych porach dnia i nocy.

W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku, po kryzysie egipskim i ustanowieniu kurateli europejskiej na Bliskim Wschodzie, Jerozolima obok Aleksandrii i Bejrutu stała się wielkim centrum misji katolickich. Franciszkanie przy poparciu papieża Grzegorza XVI zainicjowali w Nazarecie w 1837 roku szeroki ruch na rzecz latynizacji. Nowy papież Pius IX zajął się energicznie kwestią odnowienia Patriarchatu Jerozolimskiego. W liście apostolskim Nulla celebrior z 23 lipca 1847 roku przywrócił on łacińską stolicę patriarszą w Jerozolimie, a 17 stycznia 1848 roku patriarcha Valerga objął w niej rządy. Turcy zgodnie z ogólniejszymi działaniami dyplomatycznymi przyznali patriarsze pewne prawa suwerenne, między innymi odnowili niektóre przywileje, jakie w okresie wypraw krzyżowych posiadały zakony rycerskie; mógł on udzielać patentów kapitanom statków handlowych, zezwalających na pływanie pod flagą jerozolimską oraz miał prawo nadawania Orderu Grobu Świętego.

Po I wojnie światowej Jerozolimę zajęły 8 grudnia 1917 roku wojska państw Ententy. Dla Palestyny nastał trwający do 1948 roku czas rządów Brytyjczyków. Nowe dzieje tych ziem rozpoczęły się 14 maja 1948 roku proklamowaniem niepodległości państwa Izrael.

III. Zakon Kanoniczy Grobu Bożego w Polsce

1. W łączności z Patriarchą Jerozolimy

W 1163 roku wrócił do Miechowa z wyprawy do Ziemi Świętej rycerz Jaksa Gryfita. Razem z nim przybyła grupa zakonników stróżów Grobu Bożego z Jerozolimy. Jaksa sprowadzonych przez siebie Bożogrobców hojnie uposażył rozległymi dobrami z Miechowem włącznie. Powstał tam pierwszy konwent, a już około 1170 roku poświęcono kościół pod wezwaniem Grobu Bożego. Organizatorem i pierwszym prepozytem klasztoru został wydelegowany przez patriarchę Jerozolimy Almeryka brat Marcin z pochodzenia Francuz zwany Gallus. O tym jak dynamicznie rozwijała się nowa wspólnota zakonna, świadczy wydany w 1198 roku przez kolejnego patriarchę o imieniu Monachus przywilej konfirmacyjny jej stan posiadania.
Nowe sanktuarium kultu Grobu Bożego nabierało coraz większego znaczenia. Stale rósł krąg jego świeckich i duchownych dobrodziejów. Rycerstwo i duchowieństwo polskie nie brało udziału w zdobyciu i obronie Ziemi Świętej chciało się jednak również przyczynić w tej drogiej sercu każdego chrześcijanina sprawie. Wyrażali to przez szczodre jałmużny dawane miechowskiemu klasztorowi w przekonaniu, że w ten sposób spełniają swój obowiązek chrześcijański i uzyskują zarazem odpusty i łaski duchowe. Każdy dobrodziej miechowskich Bożogrobców był jednocześnie przyjmowany do bractwa Grobu Świętego i otrzymywał prawo noszenia wyszytego na swym odzieniu godła zakonu w postaci podwójnego czerwonego krzyża, co wiązało się z bardzo pożądanym mianem krzyżowca.

Zwierzchnictwo patriarchy Jerozolimskiego nad zgromadzeniem miechowskim wyrażało się w zatwierdzaniu wybranego przez konwent w drodze wolnego wyboru przełożonego zwanego prepozytem bądź proboszczem i jego inwestytury na urząd, co odbywało się przez wręczenie pierścienia osobiście lub przez legata. Patriarcha kontrolował również przestrzeganie reguły życia zakonnego głównie przez swoich wikariuszów generalnych. Rychło klasztor miechowski uzyskał papieski przywilej egzempcji, czyli wyjęcia spod władzy miejscowego biskupa ordynariusza. Papież Urban IV będący wcześniej patriarchą Jerozolimskim i legatem papieskim w Polsce zatwierdził wszystkie przywileje i wolności nadane wcześniej polskim Bożogrobcom. Podobnie zostały uregulowane stosunki z urzędującym generalnym przeorem w Perugii. Wysuwane z jego strony roszczenia do zwierzchności nad Miechowem oddalili patriarcha i papieże, co uczyniono ostatecznie na soborze w Bazylei w 1433 roku. Od wyboru Michała z Radomska na stanowisko prepozyta, którego zatwierdził na tym stanowisku papież Bonifacy IX bullą z roku 1395 z pominięciem patriarchy, miechowici podlegali bezpośrednio już tylko papieżom, a w ich imieniu występowali biskupi krakowscy. Ukoronowaniem pozycji Miechowa i jego prepozytów stała się bulla z roku 1411 nadająca Michałowi z Radomska i jego następcom prawo używania insygniów pontyfikalnych: infuły, pastorału, pierścienia, dalmatyki i prawo udzielania ludowi błogosławieństwa pasterskiego. Zakon znalazł się u szczytu swego powodzenia. Wzrosła liczba zakonników, podniósł się poziom obserwancji zakonnej, wzrosło znaczenie Bożogrobców na dworze królewskim i wśród możnowładztwa, jak i wśród szerokich sfer społeczeństwa polskiego.

2. Kongregacja Miechowska

Z momentem uroczystej inwestytury na urząd prepozyta Wacława ze Zdziechowa dokonanej 19 marca 1428 roku osobiście przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego zaczęła funkcjonować całkowicie niezależna Kongregacja Miechowska. Podporządkowane jej były domy Bożogrobców w tej części Europy. Od 1456 roku zaczęły się odbywać kapituły generalne z udziałem delegatów z podległych Miechowowi prepozytur. Uchwalono wówczas zachowywanie należytej troski o zakonników i poziom ich obserwancji zakonnej, ustanowiono urząd magistra studium klasztornego, zgodzono się na wizytowanie placówek. Klasztor miechowski posiadający rozległe dobra wyrósł w końcu XV wieku na jeden z najbogatszych w kraju. Jego bogactwo zaczęło nęcić różnych dostojników duchownych, zwłaszcza słabiej uposażonych biskupów. Próbowano go włączyć do diecezji przemyskiej. Sprawa ta zajmowała papieży, króla, sejm. Ostatecznie po długich zabiegach zakonnicy obronili się przed tymi zakusami w 1525 roku. Nie dali rady jednak obronić się przed komendą.

3. Czas komendariuszy

Instytucja komendy polegała na tym, że monarcha powierzał, czyli oddawał w komendę -od łacińskiego commendare, poruczać, polecać czyjejś opiece - opactwo, klasztor dowolnemu człowiekowi, którego nazywano komendariuszem albo komendarzem. Zostawał nim zwykle ktoś, kto wyświadczył królowi jakieś usługi, a powierzona temu godność opata lub prepozyta, stanowiła przede wszystkim wyraz wynagrodzenia materialnego. Jakie to miało skutki dla klasztorów nie trudno się domyśleć.
Komendatoryjni prepozyci generalni pojawili się w Miechowie w drugiej połowie XVI wieku i rządzili tam aż do 1732 roku. Nie wszyscy byli dla wspólnoty zakonnej utrapieniem. Spotykamy w ich gronie najczęściej biskupów, którzy pełnili zarazem wysokie funkcje państwowe. Mimo poprawnych, czasami wręcz wzorowych rządów biskupów komendarzy takich jak Andrzej Batory (1583-1599) czy Maciej Łubieński (1617-1627), inicjator konstytucji zakonnych z lat 1621 i 1625, obowiązujących aż do kasaty zakonu, ogólna sytuacja zgromadzenia stale się pogarszała. Na kapitule generalnej w 1621 roku dokonano podziału kongregacji miechowskiej na cztery prowincje: małopolską, wielkopolską, mazowiecką i ruską. W 1774 roku cała kongregacja liczyła 33 placówki skupiając łącznie nieco ponad 100 zakonników.

4. Okres odnowy i kasata zakonu

Z początkiem XVIII wieku zgromadzenie miechowskie zaczęło podejmować kroki by uwolnić się od przykrej, narzucanej z zewnątrz władzy. Po licznych zabiegach przy pomocy nuncjatury przyjęto kompromisowe rozwiązanie. Nastąpił podział dóbr między komendariusza i klasztor. Ugoda stanęła w 1725, król zatwierdził ją w dwa lata później i ostatecznie weszła do treści konkordatu zawartego przez Rzeczpospolitą z Rzymem w 1737 roku.
Od 1732 roku w Miechowie rządzili niezależni, wybierani przez samych zakonników prepozyci z tytułem prepositus generalis claustralis infulatus. Zachowali oni prawo używania insygniów biskupich i podlegali zatwierdzeniu wyłącznie przez papieża. Pierwszym generalnym prepozytem klasztornym został wielce zasłużony dla sprawy niezależności Bożogrobców, Stanisław Stępkowski. Administratorzy komendy miechowskiej zatrzymali w Miechowie swą rezydencję, tzw. zamek i poza stosunkami grzecznościowymi żadnych kontaktów z klasztorem nie mieli.
Nastąpił teraz czas reform i zabiegów o przywrócenie dawnej świetności zgromadzeniu Stróżów Bożego Grobu. Rządy obejmowali kolejni światli przełożeni: Jakub Paweł Radliński (1744-1765), bracia Florian (1762-1765) i Mateusz (1765-1788) Buydeccy oraz jako ostatni Tomasz Nowiński (1788-1819). Na przekór wysiłkom przełożonych i całej wspólnoty zakonnej zaczęły się pojawiać różne trudności prowadzące stopniowo, ale nieubłaganie do jej zaniku. Zmniejszała się liczba zakonników, kurczył się zasięg działalności, topniały uposażenia i dotychczasowa, tak silnie broniona samodzielność i odrębność organizacyjna. W 1819 roku konwent miechowski znalazł się na liście skasowanych klasztorów, których uposażenie przeznaczono na zasilenie ubogich diecezji i kapituł. W Miechowie pozostała część zakonników przechodząc w szeregi kleru świeckiego. Ostatni, wywodzący się Bożogrobców proboszcz miechowski zrezygnował z urzędu w 1852 roku.

5. Order Miechowski

Ruch wypraw krzyżowych zrodził również nowy nurt religijności silniej niż to było dotychczas akcentującej Mękę Pańską. Odbiciem tego były również liczne bractwa kultowo-ascetyczne i kultowo-charytatywne nawiązujące do jerozolimskiego Grobu Bożego. Przejawy religijności tego rodzaju bardzo szybko znalazły swój wyraz w bractwie-filadelfii mającym za swój główny cel modlitwę za swoich członków, powołanym przez Bożogrobców w Miechowie. Do jego pierwszych członków należało wielu przedstawicieli rycerstwa z Jaksą, fundatorem tego miejsca na czele, oraz wielu władców polskich: Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, Kazimierz Sprawiedliwy ze swymi rodzinami, biskupi krakowscy i arcybiskupi gnieźnieńscy. Podobne bractwa zakładano także przy innych klasztorach Bożogrobców krakowskiej kongregacji. W XVIII wieku część tych bractw została agregowana do Arcybractwa Grobu Jerozolimskiego Pana Naszego Jezusa Chrystusa, które miało swoją siedzibę przy bazylice S. Maria sopra Minerwa w Rzymie. Statuty bractwa polskiego wydał generalny prepozyt miechowski Jakub Paweł Radliński w 1730 roku w Lublinie. Natomiast Tomasz Nowiński, ostatni przełożony generalny wprowadził w 1789 roku specjalną oznakę przynależności do bractwa. Stanowił ją podwójny krzyż z metalu, emaliowany, zawieszany na szyi na łańcuchu lub na czarno-czerwonej albo czarno-fioletowej wstędze, co upodobniało go do orderu. Od tego czasu z wstąpieniem do bractwa Świętego Grobu w Miechowie można było przybrać tytuł "kawalera orderu miechowskiego" lub "kawalera Grobu Jerozolimskiego". Z czasem - ponieważ jako order sam podwójny krzyż był zbyt mało okazały - nastąpiła jego modyfikacja. Ramiona krzyża ułożono w kształcie gwiazdy i w środku umieszczono litery CJ - Crux Jerosolymitana, a na jej rewersie umieszczono godło zakonu. W dalszej kolejności uczyniono "order" jeszcze bogatszym i efektowniejszym, zmieniono kształt ramion gwiazdy na bardziej urozmaicony, ozdobiono pomarańczową emalią, a nawet dodano koronę i zawieszono na czarnej wstędze z karmazynowym brzeżkiem. Po kasacie zakonu Tomasz Nowiński, już jako proboszcz miejscowej parafii dalej kultywował zwyczaj odznaczania członków bractwa, lecz odznaka powróciła do swego pierwotnego kształtu: podwójnego czerwonego krzyża ze złotą obwódką haftowanego na sukni.

6. Kościół i parafia w Miechowie

Obecnie istniejący kościół parafialny w Miechowie pochodzi z przełomu XIV i XV wieku i stanowi typ trzynawowej i trójprzęsłowej bazyliki gotyckiej z dobrze zachowanymi fragmentami romańskimi z XIII stulecia. W drugiej połowie XVIII wieku - po wielkim pożarze całego Miechowa w 1745 roku - został on gruntownie przebudowany w stylu późnobarokowym. Z tego czasu pochodzi też wieża z charakterystycznym zwieńczeniem w kształcie kuli z nałożonym od strony południowej złoconym krzyżem Bożogrobców. Wyposażenie wnętrza posiadające przepiękną stylistykę późnego baroku i rokoka stanowi świadectwo niecodziennego gustu miechowskich Bożogrobców. Twórcą wielkiego ołtarza ze sceną Zmartwychwstania i dalszych sześciu był snycerz krakowski Mikołaj, zaś dekoracje stiukowe, figuralne i ornamentalne w stylu rokokowym wykonał Wojciech Rojowski. Całość mimo kilku restauracji w XIX wieku nie uległa istotniejszym zmianom. Kaplica Grobu Chrystusa była remontowana w 1880 roku. Konsekracji odrestaurowanego kościoła pod wezwaniem Grobu Chrystusa Pana i św. Jakuba Mniejszego Apostoła dokonał ostatni przełożony generalny biskup Tomasz Nowiński 15 lipca 1802 roku. Rocznica konsekracji - nawiązująca do daty zdobycia przez krzyżowców Jerozolimy w dniu 15 lipca 1099 roku - obchodzona jest do dzisiaj. Parafia miechowska należy do utworzonej w 1882 roku diecezji kieleckiej. 

IV. Zakon Rycerski Bożego Grobu w Jerozolimie

Zakony rycerskie należą do dziedzictwa europejskiego średniowiecza. Kościół włożył ogromny wysiłek w chrystianizację krystalizującego się wówczas stanu rycerskiego, precyzując ideał chrześcijańskiego rycerza. W wypowiedziach wielkiego przedstawiciela reformy chrześcijańskiej, jakim był niewątpliwie papież Grzegorz VII (1073-1085) znajdujemy twierdzenie, że służba bliźniemu, nawet z mieczem w ręku, stoi wyżej niż asceza mnisza. Nic więc dziwnego, że w atmosferze wojny świętej wypraw krzyżowych i wobec głęboko odczuwanej potrzeby rycerstwa wiernie oddanego obronie ideałów chrześcijańskich, zrodziła się myśl powołania zakonu rycerskiego. Naturalnym środowiskiem tych dążeń stały się bractwa grupujące rycerzy. Genezę taką mają wszystkie wyrosłe w Jerozolimie zakony rycerskie: templariusze, joannici, krzyżacy i bożogrobcy.

Dzieje Zakonu Rycerskiego Bożego Grobu w Jerozolimie mają wiele wątków, niekoniecznie do końca spójnych, lecz w świetle krytycznej oceny historyków, jest możliwe wskazanie na te momenty i wydarzenia, które wyznaczają ciągłość istnienia rycerzy Bożogrobców do dnia dzisiejszego.

Za legendarną ozdobę należy uznać wyprowadzanie początków zakonu od takich postaci jak apostoł Jakub Młodszy, według tradycji pierwszy biskup wspólnoty jerozolimskiej, czy cesarz Karol Wielki (742-814). Nie znajdują dostatecznych przesłanek racje łączenia tego faktu z Ludwikiem VII (l120-1180), królem Francji uczestnikiem II wyprawy krzyżowej (l147-1149). Są natomiast fakty, które pozwalają z dziejami tego zakonu wiązać postaci księcia Godfryda z Bouillon (ok. 1058-1100), czy papieża Aleksandra VI (1431-1503).

Godfryd z Bouillon, książę Dolnej Lotaryngii uczestniczył wraz ze swymi braćmi Baldwinem i Eustachym w I wyprawie krzyżowej (1096-1099) dowodząc rycerzami z Dolnej Nadrenii. Po opanowaniu Jerozolimy w 1099 roku został przez krzyżowców obrany pierwszym jej władcą. Przyjął tytuł Obrońcy Grobu Świętego i złożył hołd lenny Patriarsze Jerozolimskiemu. Z jego imieniem łączy się również godło Królestwa Jerozolimskiego tzw. pięciokrzyż czerwonego koloru mający symbolizować pięć ran Chrystusa, w skrócie nazywany krzyżem jerozolimskim. Wielu badaczy w osobie Godfryda upatruje założyciela, jeżeli nie wprost zakonu Bożogrobców, to uformowania grupy rycerzy na kształt bractwa, która w konsekwencji dała mu początek. Pośrednio przemawiają za tym: jego tytuł Obrońcy Grobu Świętego jako władcy Jerozolimy oraz pięciokrzyż jego imienia, stanowiący do dziś podstawowy element godła rycerzy Bożogrobców.

Są przesłanki by początki rycerzy Grobu Świętego łączyć z Baldwinem I (958-1118) bratem i następcą Godfryda pierwszym tytularnym królem Królestwa Jerozolimy. Umocnił on zdobycze krzyżowców i rozszerzył zasięg swej władzy na kilka nadmorskich miast: Akkę, Jaffę, Bejrut i Sydon. Z czasów jego panowania pochodzą w pełni udokumentowane informacje o istnieniu kanoniczego zakonu Bożogrobców i jest prawdopodobne, że obok kanoników funkcjonowała grupa rycerzy - zaczątek przyszłego oddzielnego zakonu rycerskiego. Ich obowiązkiem miała być obrona Grobu Świętego, troska o bezpieczeństwo patriarchy i jego otoczenia oraz opieka zbrojna nad pielgrzymami. Cele te wyczerpywały się z chwilą zdobycia przez Saracenów Akki w 1291 roku i ostatecznym upadku Królestwa Jerozolimskiego. Zdezorganizowało to rycerzy Bożogrobców. Od tego czasu zakon na prawie pięć stuleci pozostaje bez stałej scentralizowanej struktury i nie posiada też władz naczelnych. Są natomiast liczne grupy rycerzy Grobu Bożego działające w poszczególnych krajach Europy. A ideał obrońcy najświętszego z miejsc chrześcijaństwa otrzymuje wkrótce nowego sprzymierzeńca w zakonie Franciszkanów. Franciszkanie z Kustodii Ziemi Świętej w latach 1333-1341 pojawiają się przy Grobie Chrystusa przejmując z czasem prawa do tego miejsca. I od tej chwili datuje się zwyczaj nadawania tytułu Rycerz Świętego Grobu pielgrzymom przybywającym do Jerozolimy, a wywodzącym się ze szlachty, którzy w niezwykłej atmosferze Bazyliki Grobu poddawali się obrzędowi inwestytury. To właśnie ten uroczysty obrzęd pasowania na rycerza z wpisaniem do odpowiedniego rejestru, przyznaniem prawa do noszenia krzyża jerozolimskiego, wytwarzał nową wspólnotę z obowiązkami również duchowymi, podobnymi do zobowiązań członków bractw. W ten sposób utrzymywała się ciągłość idei, którą reprezentowali rycerze Bożogrobcy. W roku 1496 przywilej pasowania na rycerza i nadawania tytułu Kawalera Grobu Świętego papież Aleksander VI zastrzegł tylko dla kustosza Franciszkanów, głównego przełożonego tamtejszej Kustodii. Z posiadaniem tego tytułu wiązało się szereg różnych praw i przywilejów, które nadawali papieże, cesarze i królowie. Rycerze Grobu Świętego mieli pierwszeństwo przed wszystkimi innymi rycerzami, posiadali prawo legalizowania osób pochodzących z nieprawego łoża, mogli nadawać sobie herby, mianować własnych notariuszy, byli zwolnieni od obowiązku kwaterunku wojskowego, mogli posiadać dobra kościelne i wiele jeszcze innych praw.

Od XVI wieku datują się próby jednoczenia rozproszonego dotąd Rycerstwa Grobu Świętego. Myśl ku jedności wychodzi od rycerzy flamandzkich skupionych w Bractwie Jerozolimskim w Antwerpii. Przedstawili oni w 1553 roku plan zorganizowania rycerzy na wzór Zakonu Rycerskiego, godność Wielkiego Mistrza miała przypaść królowi Hiszpanii Filipowi II, zaś papież miał sprawować przywództwo duchowe. Próba ta, jak i następne z XVII wieku, napotykały różnych przeciwników, wśród których zawsze byli Rycerze Świętego Jana. Ważnym wątkiem dla utrzymania ideałów rycerzy Bożogrobców miało paryskie Bractwo Grobu Świętego istniejące przy kościele franciszkanów nieprzerwanie od XIV wieku aż do czasów rewolucji, kiedy w 1792 roku zostało skasowane. Jego członkowie odnowili go w 1824 roku jako Ordre Royal Militaire et Hospitaliter du Saint-Sepulcre de Jerusalem.

Momentem przełomowym dla odnowienia Zakonu Rycerskiego Bożego Grobu w Jerozolimie stanowił fakt reaktywowania patriarchatu w Jerozolimie w 1847 roku. Nowy patriarcha Giovanni Valerga mocą postanowienia papieża Piusa IX otrzymał 10 stycznia 1848 roku tytuł Wielkiego Mistrza Zakonu Grobu Świętego. W dwadzieścia lat później w 1868 roku, ten sam papież ostatecznie uformował nowe stowarzyszenie nadając mu charakter Papieskiego Zakonu Rycerskiego. Został on poddany zwierzchnictwu papieża i składał się z katolickiej arystokracji uformowanej w trzy klasy członków. Papież Leon XIII w 1888 roku zezwolił do zakonu przyjmować również panie.
O potrzebie istnienia Zakonu świadczył jego szybki rozwój. Na przełomie XIX i XX wieku liczył on już ponad 2000 kawalerów i dam. Każdy Bożogrobca, który nie mógł odbyć pielgrzymki do Jerozolimy i tam zostać pasowanym na rycerza i obrzęd inwestytury odbywał w swoim kraju, był zobowiązany do dokonania swego wpisu w dogodnym dla siebie czasie do rejestru prowadzonego przez patriarchę i dopiero wtedy otrzymywał "bullę nominacyjną".

W końcu 90. lat XIX wieku utworzono stałe przedstawicielstwo Zakonu w Rzymie, co było wyrazem znacznego poparcia dla niego Stolicy Apostolskiej. Od niej też wyszły kolejne impulsy w jego reformowaniu. Papież Pius X (1903-1914) w 1907 roku przejmuje kierowanie Zakonem i obejmuje urząd Wielkiego Mistrza zachowując nadal tytuł protektora. Następca na urzędzie Wielkiego Mistrza papież Benedykt XV (1914-1922) powierzył Zakonowi założone przez siebie "Dzieło Zachowania Wiary w Palestynie". Kolejny zwierzchnik Zakonu papież Pius XI (1922-1939) zreformował Statut wprowadzając zwierzchnictwa krajowe, co przyczyniło się bardzo wydatnie do dalszego rozwoju Bożogrobców. W 1929 uformowało się pierwsze Zwierzchnictwo Rycerzy Grobu Bożego w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w 1932 roku odbył się pierwszy światowy kongres Zakonu w Jerozolimie, a w 1933 roku powstało Zwierzchnictwo Niemieckie. Na ten sam czas przypadają próby polskich członków Zakonu utworzenia zwierzchnictwa w naszym kraju. Do dalszych zmian doszło po II wojnie światowej. Papież Pius XII (1939-1956) kodyfikuje w 1949 roku na nowo podstawy prawne i powierza urząd Wielkiego Mistrza kardynałowi Mikołajowi Cannali, który od 1940 roku pełnił funkcję protektora Zakonu. Główna siedziba Zakonu zostaje umieszczona w klasztorze przy kościele św. Onufrego na Janiculum w Rzymie. Powstają kolejne zwierzchnictwa krajowe: w 1950 w Szwajcarii i w 1954 roku bardzo aktywne Zwierzchnictwo Anglii i Walii. Zakon żywo reaguje na potrzeby Kościoła w Ziemi Świętej i w tamtą stronę kieruje swój cały wysiłek, aktualizuje również zasady prawne i organizacyjne. Nowym impulsem dla wprowadzenia zmian był, tak wiele znaczący dla całego Kościoła Sobór Watykański II. Ich rezultatem jest Statut Zakonu zatwierdzony przez papieża Pawła VI w 1977 roku.

Również Ojciec Święty Jan Paweł II widzi ogromną potrzebę niesienia pomocy dla chrześcijan żyjących w Ziemi Świętej; dał temu wyraz w apelu z 22 marca 1981 roku:
" [...] Ufam, że wszyscy katolicy na świecie poczują się zobowiązani, aby, według swoich możliwości, pomóc braciom, którzy żyją na Ziemi uświęconej życiem, męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa". Wyrazem zainteresowania Papieża dla spraw Zakonu była zachęta jaką podczas audiencji 24 kwietnia 1993 skierował do jego członków: "Zachęcam was do wspierania, z poświęceniem, każdej inicjatywy ku pojednaniu między ludźmi i ludami ".

Zakon Rycerski Bożego Grobu w Jerozolimie ma dwa podstawowe cele:
l.  Zgodnie z nauczaniem i doktryną Kościoła katolickiego wzmacniać w członkach życie chrześcijańskie, z wiernością Ojcu Świętemu,
2. Podtrzymywać i wspierać dzieła Kościoła katolickiego w Ziemi Świętej, szczególnie podległe Patriarchatowi Łacińskiemu Jerozolimy.

Członkami wspólnoty Bożogrobców nie mogą być osoby przynależące do instytucji, organizacji lub stowarzyszeń, których charakter, cele i programy byłyby przeciwne doktrynie i nauczaniu Kościoła katolickiego.

Zakon tworzą kawalerowie i damy w trzech klasach oraz w czterech stopniach:
I. klasa kawalerów naszyjnika i dam naszyjnika;
II. klasa kawalerów: kawaler wielkiego krzyża, komandor z gwiazdą, komandor, kawaler;
III. klasa dam: dama wielkiego krzyża, dama komandor z gwiazdą, dama komandor, dama.

Istnieją dwie procedury przyjmowania do Zakonu: na własną prośbę lub przez dokooptowanie; ta pierwsza stosowana jest tylko we Włoszech. Nominacje czy promocje są w wyłącznej gestii Wielkiego Mistrza i dokonują się podczas obrzędu Inwestytury sprawowanej w ramach Mszy Świętej.

Naczelną władzę w Zakonie tworzą: Wielki Mistrz - mianowany przez Ojca Świętego członek kolegium kardynalskiego, Wielki Przeor - aktualnie urzędujący Patriarcha Jerozolimy, oraz Wielkie Magisterium, którego członków mianuje Wielki Mistrz. Urzędem, który kieruje Zakonem jest urząd Generalnego Gubernatora, sprawowany przez osobę świecką. Pomocniczą rolę pełni Konsulta, rodzaj parlamentu, w skład którego wchodzą przedstawiciele wszystkich Zwierzchnictw zakonu z całego świata, aktualnie około 100 osób.

    Wielcy Mistrzowie Zakonu od 1847 r.
    Giovanni Valerga, patriarcha 1847-1872
    Vincento Bracco 1872-1889
    Luigi Piave OFM 1889-1905
    Filippo Camassei 1906-1907
    Pius X, papież 1907-1914
    Benedykt, papież 1914-1922
    Pius XI, papież 1922-1928
    Louis Barlassina, patriarcha 1928-1947
    Alberto Gori, OFM 1947-1949
    Niccolo Canali, kardynał 1949-1961
    Eugene Tisserant, kardynał 1961-1973
    Maximilian de Furstenberg, kardynał 1973-1987
    Giuseppe Caprio, kardynał 1987-1995
    Carlo Furno, kardynał 1995-2008
    Patrick Foley, kardynał 2008-2011
    Edwin Frederick O'Brien, kardynał - od 2011 r.

V. Ustanowienie zwierzchnictwa w Polsce

Działanie zakonów rycerskich nie znajdowało w Polsce długi czas należytego zrozumienia. Zbyt przykra i mało zachęcająca była "lekcja krzyżacka", zaś Maltańczycy co prawda zagrzali u nas trochę miejsca, byli jednak i są zbyt elitarni, by idea tego zakonu przeniknęła szerzej do społeczeństwa. Nie powiodły się również próby przeszczepienia na grunt polski idei zakonów orderowych. Szlachta, jako naród polityczny zbyt sobie ceniła równość, nawet tę wyimaginowaną i nie zgadzała się na żadne próby wprowadzania urządzeń społecznych, które mogły w jej przekonaniu prowadzić do jej różnicowania. Przykładem dobitnym tej postawy społeczeństwa szlacheckiego było odrzucenie propozycji króla Władysława IV (1632-1648) utworzenia w Polsce Zakonu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Miał on skupiać, pod zwierzchnością króla 72 kawalerów, których obowiązki statuty zakonne określały w sposób następujący: "...kawalerowie obowiązani będą po Bogu i Jego Bogurodzicy Pannie, przy należnej czci dla Kościoła i Stolicy Apostolskiej, zawsze mieć przed oczyma króla i Rzeczypospolitej zbawienie, zacność i pożytki, tudzież praw ojczystych sprzymierzeńców i wolności prerogatywy". Fiasko poczynań królewskich na długo rzuciło cień na próby wprowadzenia zakonów orderowych, a nawet jakichkolwiek odznaczeń orderowych. Dopiero na początku XVIII wieku udało się królowi Augustowi II ustanowić Order Orła Białego z piękną dewizą: Pro fide, rege et lege (Za wiarę, króla i prawo). Idąc za tym przykładem ostatni król wolnej Polski Stanisław August Poniatowski ustanowił Order Świętego Stanisława. Okres zaborów na długo zahamował poczynania polskie na tym polu. A państwa zaborcze realizowały politykę destrukcji życia autentycznie polskiego, przejawem czego były między innymi kasaty zakonów działających od wieków na naszych ziemiach. W warunkach niewoli narodowej zlikwidowany został także Zakon Bożogrobców miechowskich.

W odrodzonej Polsce na nowo zaczęto budować instytucje życia polskiego. Kościół wpierw scalał a wnet zaczął rozbudowywać swoje struktury nadając im nowego blasku i znaczenia. U samego początku tych spraw znalazły się również zakony. Rozpoczął się energicznie przebiegający proces ich odradzania i zaprowadzania nowych, wyrosłych w XIX i początkach XX stulecia instytucji zakonnych. I w tych okolicznościach pojawiła się idea odrodzenia Bożogrobców. Myślano o dawnym zakonie kanoniczym jak i prężnie działającym w Europie zreformowanym Zakonie Rycerskim Grobu Bożego w Jerozolimie. W całą sprawę zaangażował się mocno Prymas ksiądz kardynał Hlond. Jak bliska mu była idea Bożogrobców świadczy jego inicjatywa zakonodawcza Towarzystwa Chrystusowego. Założonemu przez siebie zgromadzeniu nadał nazwę Kongregacji Grobu Świętego - Religiosi Sancti Sepulchri i dopiero później, miedzy innymi pod wpływem Ignacego Paderewskiego, zmienił tę nazwę na Towarzystwo Chrystusowe dla Wychodźców Polskich. W jego otoczeniu i pod jego patronatem polscy kawalerowie rycerskiego zakonu Bożogrobców rozpoczęli w końcu lat dwudziestych starania o zaprowadzenie w naszym kraju osobnego zwierzchnictwa. Zwrócono się w tej sprawie w 1928 roku w specjalnym memoriale do władz Zakonu w Rzymie. Od 10 września 1930 roku zaczął w tym kierunku działać "Miechowski Komitet Organizacyjny" z przewodniczącym Zdzisławem hr. Grocholskim i sekretarzem Zbigniewem Beliną-Prażmowskim, komandorami Zakonu na czele. Wybuch II wojny światowej pokrzyżował, niestety skutecznie, ówczesne zabiegi polskich rycerzy Bożogrobców. Do tej idei jeszcze w obliczu spraw wojennych powrócił bp Józef Gawlina ordynariusz polowy Wojska Polskiego. Wysiłki nad zorganizowaniem polskiej gałęzi rycerzy Bożogrobców czyniono także po wojnie w kołach polskich w Londynie.

Z nową inicjatywą zaprowadzenia zwierzchnictwa rycerzy Bożogrobców w Polsce wystąpiły władze generalne Zakonu. W tym celu nawiązano bezpośrednie kontakty z księdzem Prymasem Polski kardynałem Józefem Glempem. Dla zbadania możliwości jego utworzenia przybył w maju 1995 roku do naszego kraju Gubernator Generalny Zakonu Ludovico hr. Carducci Artenisio. Rezultatem tych zabiegów było mianowanie 8 grudnia 1995 kardynała Józefa Glempa Wielkim Przeorem, i tym samym formalne utworzenie Zwierzchnictwa Bożogrobców w Polsce. Dalszą pracą nad zorganizowaniem Zakonu zajął się niezwykle ofiarnie ks. prof. Andrzej F. Dziuba. Uwieńczeniem długich zabiegów nad zaprowadzeniem Zakonu Rycerskiego Bożogrobców w Polsce była dwudniowa uroczystość inwestytury duchownych, kawalerów i dam, która odbyła się 24 i 25 marca 1996 w Warszawie. Najpierw w Prokatedrze Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Świętego Józefa Oblubieńca Bogurodzicy odbył się obrzęd czuwania połączony z przysięgą nowych członków zakonu i poświeceniem strojów zakonnych. Dalsza część uroczystości odbyła się kolejnego dnia w Archikatedrze Świętego Jana Chrzciciela na Starym Mieście. Złożyły się na nią właściwe obrzędy inwestytury: osób duchownych przez nałożenie mucetu, kawalerów - pasowanie na rycerza i przysięgi dam. Całość uroczystości odbyła się w obecności kardynała Carlo Furno Wielkiego Mistrza Zakonu pod przewodnictwem Prymasa Polski kardynała Józefa Glempa Wielkiego Przeora. Podniosła uroczystość inicjacji Zwierzchnictwa w Polsce zaszczycili swą obecnością, obok Wielkiego Mistrza, także inni członkowie władz generalnych Zakonu oraz wielu przedstawicieli Zwierzchnictw krajowych z całego świata.

VI. Stan Zakonu w 1996 r.

Zakon Rycerski Bożego Grobu w Jerozolimie liczy 48 zwierzchnictw i delegatur. Działają one w 28 państwach świata. Najliczniej reprezentowane są w krajach starego kontynentu europejskiego, gdzie w 18 krajach działa 19 zwierzchnictw i 4 delegatury. Struktury zakonu Bożogrobców najmocniej są rozbudowane we Włoszech - 4 zwierzchnictwa i w Hiszpanii - 2 zwierzchnictwa. Na Półkuli Zachodniej działa łącznie 19 zwierzchnictw: 4 w Kanadzie i aż 10 w USA (licząc z Puerto Rico) oraz 5 w krajach Ameryki Łacińskiej. W Australii są aktualnie 3 zwierzchnictwa, jedno na Filipinach i jedna delegatura na Tajwanie. Do zakonu należy ponad 28 tys. kawalerów i dam.