OBCHODY WIELKIEGO PIĄTKU W MIECHOWIE WEDŁUG RYTU BOŻOGROBCÓW
Kościół poprzez uroczystą liturgię Triduum Paschalnego zaprasza wiernych na Kalwarię, aby podążać śladami drogi krzyżowej Chrystusa, aby wziąć krzyż i umrzeć razem ze Zbawicielem, a następnie uczestniczyć w Jego triumfie nad śmiercią i grzechem.
Czciciele Grobu Bożego przybywają na Triduum Sacrum do Miechowa, gdzie znajduje się jedyna w Polsce świątynia pod wezwaniem Grobu Bożego i jedno z dwóch polskich sanktuariów poświęcone kultowi Grobu Pańskiego, i gdzie w Wielki Piątek sprawowana jest liturgia z wykorzystaniem oryginalnego średniowiecznego rytu bożogrobców.
Zgodnie z wieloletnim zwyczajem, na pamiątkę celebrowania tych obrzędów w Miechowie przez przełożonych generalnych Zakonu Bożogrobców, nabożeństwu Drogi Krzyżowej po gotyckich miechowskich krużgankach i liturgii Wielkiego Piątku w bazylice przewodniczy biskup. Tradycyjnie, od kilkudziesięciu lat, w uroczystościach wielkopiątkowych w Miechowie biorą udział Damy i Kawalerowie Zakonu Rycerskiego Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie.
Tak, jak do naszych dni zachował się w bazylice Grobu Bożego w Jerozolimie obrzęd procesji pogrzebowej do Grobu Pańskiego (processio funerea), sprawowany w Wielki Piątek, tak i w Miechowie, oprócz tradycyjnej liturgii Męki Pańskiej, na jej zakończenie, odbywa się w tym szczególnym dniu procesja pogrzebowa Pana Jezusa i złożenie Jego figury w grobie (depositio).
Gdy 15 lipca 1099 r. europejskie rycerstwo przejęło z rąk muzułmańskich kontrolę nad Jerozolimą, uczestnicy pierwszej krucjaty podążyli na Kalwarię i do Grobu Chrystusa, celu pielgrzymki. Wówczas Grób Chrystusa był umiejscowiony wewnątrz rotundowej kaplicy, zbudowanej w połowie XI w. To tam, od czasów pierwszej krucjaty, ukształtowała się charakterystyczna liturgia jerozolimska, która dzięki kanonikom Bożego Grobu, którzy w XII przybyli do Miechowa, była przez wieki celebrowana na ziemiach polskich. Do dziś jej charakterystyczne elementy przetrwały w szczególnej celebracji wielkopiątkowej, sprawowanej w miechowskiej bazylice Grobu Bożego.
Kościół chrześcijański w okresie dziejów rozwijał swoją liturgię i urozmaicał ją w różny sposób. Wiele zasług w tym zakresie mają bożogrobcy – stróże Grobu Jerozolimskiego, którzy przez 650 lat prowadzili swoją działalność w Miechowie. Członkowie Zakonu Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Pańskiego w Jerozolimie (łac. Ordo Equestris Sancti Sepulchri Hierosolymitani) przywieźli do Polski swoją liturgię z Jerozolimy i zaszczepili ją na ziemiach Europy. Kanonicy Grobu Bożego posługiwali się tzw. Ritus Ecclesiae Dominici Sepulchri Hierosolimitani (rytem kościoła Grobu Chrystusa w Jerozolimie), a był to ryt jerozolimsko-rzymsko-galijski. Obrzędy, ceremonie i modły tego rytu były wprost zaczerpnięte z liturgii bazyliki Grobu Bożego w Jerozolimie, jeszcze z okresu wypraw krzyżowych. Po trydenckiej reformie liturgii, w tym liturgii godzin, na podstawie bulli Quod a nobis papieża Piusa V z 9 lipca 1568 r., bożogrobcy przyjęli Brewiarz rzymski, zachowując oficja własne zakonu. Liturgia bożogrobców miała charakter wybitnie pasyjny. Jest to wyraźne w całym roku liturgicznym, a szczególnie w liturgii Wielkiego Tygodnia i Triduum Paschalnego. Bożogrobcom przypisuje się upowszechnienie w Polsce tradycji urządzania Bożego Grobu. Zwyczaj Bożego Grobu powstał w Europie Zachodniej w związku z rozwojem dramatyzacji i w liturgii. Groby Pańskie natomiast budowane przez samych bożogrobców, takie jak zachowane do dziś: w Miechowie, Nysie czy Przeworsku, były same w sobie czymś więcej niż tylko Grobami wielkopiątkowymi, budowanymi okolicznościowo, z racji Triduum Paschalnego, w kościołach. Budowle bożogrobców, nierzadko będące wiernymi kopiami Grobu Jerozolimskiego, stawały się miejscem i niejako obiektem całorocznego kultu, ponieważ mniej lub bardziej udatnie uobecniały swój pierwowzór.
Bożogrobcy budowali swoje kościoły na wzór bazyliki Grobu Pańskiego w Jerozolimie, a figurę Chrystusa przenoszono do mauzoleum Grobu Bożego, co było połączone z własną liturgią i dramatyzacją, która temu towarzyszyła. Do końca XVI w. charakterystyczną częścią liturgii wielkopiątkowej był obrzęd przeniesienia krzyża do Bożego Grobu. Po odśpiewaniu nieszporów, ceremonii tej dokonywał przeor, niosąc krzyż w otoczeniu całego konwentu braci, w skupieniu, z szacunkiem, bez obuwia, do Grobu. Dramatyzacja ta, nazywana „depositio crucis”, symbolizowała pogrzeb Chrystusa. Przy Bożym Grobie trwała następnie adoracja z udziałem zakonników i wiernych. Trudno ustalić, kiedy zaniechano umieszczania krzyża w grobie, a rozpoczęto składanie go obok Bożego Grobu lub w nawie kościoła na katafalku nakrytym fioletowym lub czerwonym suknem dla uczczenia go przez wiernych, co przetrwało aż po dzień dzisiejszy Z całą pewnością możemy powiedzieć, że przy końcu XV wieku dołączono Najświętszy Sakrament w Bożym Grobie, a od końca XVI wieku spotykamy się już w Polsce tylko z umieszczaniem w Grobie Pańskim samego Najświętszego Sakramentu, w monstrancji przesłoniętej welonem. W łacinie kościelnej „złożenie” oznacza również „pogrzebanie”. Gdy mówi się o złożeniu krzyża, chodzi o symboliczne pogrzebanie krzyża, które przedstawia pogrzeb Chrystusa. Do dziś, dzięki bożogrobcom nyskim, zachowały się dokumenty źródłowe obrzędów liturgicznych celebrowanych przez ten zakon, w tym również w Wielki Piątek, zaś w Miechowie, pomimo kasaty w 1819 r. domu generalnego, duchowni diecezjalni aż do naszych dni kontynuują nieprzerwanie tradycje wielkopiątkowe bożogrobców.
Ze średniowiecznymi misteriami pasyjnymi wiąże się geneza straży grobowych trzymanych przy Grobie Pańskim przez bożogrobców, tj. strażników tego wyjątkowego miejsca. Rokrocznie kanonicy trzymali wartę przy wybudowanych przez nich grobach, na wzór Grobu Jerozolimskiego, dla upamiętnienia straży rzymskiej, strzegącej Grobu Pańskiego. W kościołach bożogrobców 4 kanoników tego zakonu czuwało od rana w Wielki Piątek do południa w Wielką Sobotę.
W Jerozolimie nie wznoszono symbolicznego grobu Chrystusa, ponieważ obiektem kultu był prawdziwy Grób Pański, nie odprawiano tam też Złożenia Krzyża w grobie, ponieważ przedmiotem kultu były autentyczne relikwie Męki Pańskiej, a przede wszystkim relikwia Krzyża Świętego.
Obecnie liturgia wielkopiątkowa odprawiana jest w Miechowie nadal z elementami dawnej średniowiecznej liturgii jerozolimskiej. Miechów tym różni się od innych miejscowości, że tutaj przez cały rok wystawiony jest na stałe niemy świadek Zmartwychwstania – replika Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Po celebracji liturgicznej Wielkiego Piątku ma miejsce obrzęd pogrzebu, czyli złożenia Chrystusa do grobu. Ciało Chrystusa w Wielki Piątek składane jest w cenotafie Grobu Bożego - kopii Grobu Jerozolimskiego, po uroczystej procesji, która wiedzie od bazyliki, przez klasztorne krużganki, do kaplicy Grobu Bożego. Najważniejszym symbolem procesji do Grobu Pańskiego jest Najświętszy Sakrament. Celebrans pod baldachimem niesie Jezusa, a baldachim niosą zasłużeni mężczyźni – mieszkańcy Miechowa. Podobnie, jak w dawnych czasach, procesji towarzyszy rytmiczny odgłos dźwięków drewnianych kołatek. Wyrażanym uczuciom żalu i rozpaczy wtórują pieśni chóru. Nad uformowaną procesją, według określonego porządku, w którym uczestniczą mieszkańcy Miechowa i przybyli pielgrzymi, góruje Najświętszy Sakrament, niesiony przez biskupa.
Monstrancja jest wynoszona do tronu wystawienia, która znajduje się nad komorą grobową. To punkt kulminacyjny całej procesji. W Miechowie komora grobowa jest kamienna, a nadstawa jest drewniana, do której prowadzą drewniane schodki i tam właśnie znajduje się tron wystawienia, w centralnej części Grobu nad komorą. Niezwykle ważnym elementem jest także gipsowa figura umęczonego Chrystusa. Niosą ją na marach dziewczęta w białych strojach, niosą one również na poduszkach atrybuty Męki Pańskiej: gwoździe, młotek, włócznię, obcęgi, trzcinę z gąbką, drabinę i ciernie. Jest to tak odgrywane, jakby to faktycznie było pochowanie Jezusa Chrystusa. Procesji towarzyszy śpiew chóru. Chrystusa powinna otaczać niewinność, stąd też 8 dziewcząt w białych szatach, które niosą jego figurę. To przeniesienie też tradycji żydowskiej, kiedy nad ciałem płakały płaczki, które załamywały ręce i płakały żegnając zmarłego. Jest to swego rodzaju połączenie tradycji żydowskiej z chrześcijańskimi zwyczajami.
W Miechowie liturgia Wielkiego Piątku odbywa się więc w sposób szczególny. Ciało Chrystusa wnoszone jest nie do imitacji grobu, jak to przyjęło się w naszych kościołach, ale jest wnoszone do kopii Grobu Jerozolimskiego. Komora grobowa w miechowskiej bazylice jest identyczna, jak komora grobowa właściwego grobu, w którym niegdyś pochowano Jezusa Chrystusa. Dlatego nabiera to zupełnie innej formy. Po przeniesieniu Najświętszego Sakramentu do Grobu Pańskiego i wystawieniem go do adoracji, pełnią przy nim wartę miechowscy strażacy z halabardami w dłoniach, a Grób Chrystusa jest pięknie przyozdobiony kwiatami.
Grób Chrystusa, jakkolwiek nie stanowi głównego centrum celebracji wielkopiątkowej, to stanowi jednak jej cel.
Opr. Maurycy Fojcik
